We współczesnym świecie narcyzm staje się prawdziwą plagą. Można zaryzykować stwierdzenie, iż pęd za osiągnięciami, konsumpcjonizm, zorientowanie na zewnętrzne piękno i sukces, wspiera narcyzm. Wiele wskazuje na to, iż narcyzm związany jest z niewłaściwym procesem wychowawczym, choć niektóre autorytety postulują jego wrodzony charakter. Tak czy inaczej, trzeba przyznać, że czynniki środowiskowe mają znaczny wpływ na to, jak dalece dana jednostka jawnie obnosi się ze swoimi narcystycznymi cechami. Im bardziej eksponowane i lepiej płatne stanowisko, tym większe przekonanie narcyza o jego wybitnych zdolnościach i urojenia wielkościowe na punkcie własnej osoby.
Czym jest narcyzm?
Głównymi cechami narcyzmu jest brak empatii, przekonanie o swojej wyjątkowości i manipulacja innymi ludźmi w celu uzyskania własnej korzyści (tak jak w przypadku Makiawelizmu ). Dla osobowości narcystycznej cudze uczucia nie mają żadnego znaczenia. Jeżeli tylko narcyz otrzymuje podziw, uwagę, miłość, czy korzyści materialne, to nie jest dla niego ważne, czy inni ludzie dają mu to ze względu na poczucie winny, z lęku, czy też z przyjemnością.
Czynniki środowiskowe sprawiają, że ilość osób z zaburzeniami osobowości stale wzrasta w populacji ogólnej. Warto więc wiedzieć, na czym polegają narcystyczne zaburzenia osobowości i czy łączą się one z innymi rodzajami zaburzeń osobowości.
Pierwsze wzmianki o osobowości narcystycznej
Narcyzm swoją piękną nazwę, przywodzącą na myśl wiosenny, uroczy kwiat o kuszącym zapachu, zaczerpnął ze Starożytności. Już wówczas zaobserwowano specyficzny typ człowieka, który najbardziej kocha i podziwia samego siebie, od innych oczekując uwielbienia i spełniania jego zachcianek. Opis Narcyza znajdziemy w znanym dziś na całym świecie greckim micie, w którym to młodzieniec nie potrafił kochać, ani nawet przyjąć miłości.
W psychologii i psychiatrii pojęcie narcyzmu rozpowszechnił Zygmunt Freud. Jego teoria narcyzmu wczesnodziecięcego zakłada, iż to właśnie w tym okresie życia należy szukać początku zaburzeń. Jednak trzeba pamiętać, że etap zdrowego narcyzmu przechodzi każde dziecko. Jest to normalny etap rozwojowy, niezbędny do ukształtowania się dojrzałej osobowości.
Osobowość narcystyczna, rys narcystyczny, narcystyczny cień — jakie są różnice?
Międzynarodowa Statystyczna Klasyfikacja Chorób ICD -10 zalicza narcyzm do zaburzeń z wiązki B, inaczej zwanych zaburzeniami dramatyczno-niekonsekwentnymi. Inne zaburzenia osobowości Cluster B to osobowość z pogranicza, antyspołeczne zaburzenie osobowości, czy zaburzenie osobowości histrionicznej.
W praktyce klinicznej klasyfikuje się poziom narcyzmu na podstawie natężenia poszczególnych cech. Osobowość narcystyczną od rysu narcystycznego i narcystycznego cienia różni ilość cech narcystycznych, które dana osoba posiada, oraz ich natężenie. Narcyzm jest to spectrum, od bardzo ciężkich zaburzeń, które w diagnozie klinicznej klasyfikuje się jako NPD, po pewne cechy narcystyczne, przejawiane od czasu do czasu przez każdego człowieka.
Narcyzm kliniczny (NPD)
Narcyzm kliniczny przez większość specjalistów uznany jest za praktycznie nieuleczalny. Cechuje się absolutnym brakiem empatii, przekonaniem o swojej wyjątkowości, kompletnym odcięciem emocjonalnym od świata zewnętrznego. Osoba taka ma bardzo okrojoną możliwość odczuwania. Właściwie można uznać, że jedyne co czuje, to złość i nienawiść do innych, gdy sprawy nie toczą się po jej myśli. Ewentualne pozytywne emocje jest w stanie wzbudzić tylko w stosunku do siebie. Za NPD być może odpowiadają obciążenia genetyczne, a jeśli nawet jest nabyte, to kształtuje się we wczesnym dzieciństwie. Wówczas dziecko nie dostaje wystarczającej uwagi ze strony otoczenia, lub dostaje jej aż nazbyt wiele.
W tej pierwszej wersji narcyz boi się, iż nie jest godny miłości bezwarunkowej i odcina uczucia, by chronić siebie. Jego potrzeby nie były zaspokajane, dlatego postanawia zaspokoić je sam, manipulując innymi i przedstawiając światu wykreowaną, idealną postać siebie. Za osobowością narcystyczną często stoi narcystyczny rodzic, który jest tak mocno skupiony na sobie, że nie potrafi kochać własnego dziecka.
Drugim błędem wychowawczym, mogącym skutkować osobowością narcystyczną, jest bezkrytyczne wychowanie, popadanie w zachwyt nad dzieckiem, nawet wówczas, gdy nie ma ku temu żadnych podstaw. W takich warunkach rodzi się lepszy od innych, narcyz. Poczucie wielkości i szukanie miłości idealnej (takiej, jaką dziecko otrzymywało od rodzica) staje się sensem życia.
Osobowość narcystyczna jest wdrukowana na tak głębokim poziomie, iż praktycznie niemożliwe staje się dotarcie do początków zaburzeń. Wymagałoby to całkowego rozpadu osobowości, konieczny byłby regres do dzieciństwa i przywrócenie pozytywnych uczuć. Osoby narcystyczne nie zdecydują się na tak daleko idące obnażenie się przed terapeutą. Zburzenie skorupy może być gorsze niż śmierć, a ponadto życie z narcystycznym zaburzeniem osobowości jest dla narcyza wygodne.
Rys narcystyczny
Z rysem narcystycznym mamy do czynienia wówczas, gdy dana osoba w jakimś stopniu jest w stanie wczuć się w perspektywę drugiego człowieka. Taki narcyz unika bycia uczuciowym, gdyż oznacza to dla niego słabość, ale jest do uczuć zdolny. Inni ludzie na pierwszy rzut oka nie są w stanie rozpoznać kogoś z rysem narcystycznym. Funkcjonowanie takiej jednostki nie odbiega drastycznie od normy, a wybuchów frustracji doświadczają jedynie najbliżsi. Rys narcystyczny typowy jest dla narcyzmu ukrytego. Narcyzm niejawny tak naprawdę wynika z poczucia niższości. Człowiek narcystyczny robi wiele, by zdewaluować osiągnięcia innych, a przez to poczuć się lepiej. W tym wypadku obserwuje się zadowalające efekty terapii, jeżeli pacjent wykazuje rzeczywistą chęć pracy nad sobą.
Narcystyczny cień
Narcystyczny cień jest to mroczna, wyparta część osobowości, do której nie bardzo chcemy się przyznać. Często w sytuacjach szczególnego pobudzenia emocjonalnego lub wysokiego poziomu stresu, cień dochodzi do głosu i człowiek zachowuje się w sposób egocentryczny, egoistyczny, jak również dopuszcza się czynów, o które ciężko go podejrzewać.
Narcystyczny cień powstaje w dzieciństwie. Dziecko spycha do podświadomości pewne nieakceptowane przez bliskich cechy. Im więcej cech jest nieuświadomionych, z tym większą siłą człowiek „wybucha”, dlatego warto popracować nad swoim rozrośniętym cieniem. Panujemy tylko nad tym, co sobie uświadamiamy. W poskromieniu cienia pomocna może być psychoterapia psychodynamiczna albo inne nurty.
Narcyzm a teoria umysłu
Narcystyczne zaburzenie osobowości, podobnie zresztą jak i inne zaburzenia psychiczne, cechuje się tym, iż podmiot ma ogromny problem z formułowaniem teorii umysłu. Człowiek głęboko narcystyczny podobnie jak ktoś z osobowością paranoidalną, nie jest w stanie wczuć się w drugą osobę. Testowanie rzeczywistości u narcyza jest tak zaburzone, że osoba taka przypisuje innym cechy zupełnie oderwane od faktów. Nawet jeśli otrzyma informację zwrotną, jest na nią odporna i interpretuje ją w sposób korzystny dla siebie. Osobowość narcystyczna, która uważa się za nadczłowieka (doskonałą i ponadprzeciętną jednostkę), nie dopuści do siebie możliwości, że ktoś postrzega coś inaczej.
W skrajnych przypadkach narcyz może dojść do wniosku, iż to ze światem i innymi jest coś nie tak, gdyż są za mało inteligentni i rozwinięci, by dostrzec cudowność narcyza i docenić możliwość obcowania z nim.
Narcystyczne cechy osobowości
Cechy osobowości narcystycznej posiadają również ludzie niezaburzeni, dlatego ostateczną diagnozę należy pozostawić osobie ku temu wykwalifikowanej. Jeżeli jednak nowo poznany człowiek wykazuje kilka cech osobowości narcystycznej, warto być czujnym i ostrożnie podejść do relacji.
Cechy osobowości narcystycznej:
- brak empatii,
- skłonność do manipulacji innymi ludźmi,
- zawyżone poczucie własnej wartości,
- poczucie własnej wyjątkowości,
- nieumiejętność nawiązywania głębokich relacji międzyludzkich,
- wyśmiewanie i poniżanie osób o gorszej pozycji społecznej,
- przekłamywanie rzeczywistych dokonań,
- skupianie na sobie uwagi,
- wpędzanie bliskich w poczucie winy,
- nieprzyjmowanie konstruktywnej krytyki,
- przekonanie, że inni ludzie zazdroszczą narcyzowi.
Narcystyczne zaburzenia osobowości cechują się tym, że trudno dotrzeć do dotkniętej nimi osoby. Tłumaczenia, że rzeczywistość wygląda inaczej, niż twierdzi narcyz, jest bezcelowa. Ponadto osobowość narcystyczna do tego stopnia manipuluje faktami, iż potrafi wmówić objawy osobowości narcystycznej swoim bliskim.
Początki związku z człowiekiem posiadającym narcystyczne zaburzenia osobowości
Czytając powyższy tekst, można dojść do wniosku, że tylko osoba skrajnie naiwna lub zaburzona może zainteresować się narcyzem, a tak nie jest. Osoby narcystyczne mają szeroki repertuar wabienia swoich ofiar. Potrzebują innych, żeby się dowartościować, mieć wiernego wyznawcę, czy też uniżonego sługę. Prawdziwy narcyz nie wchodzi w relację z płcią przeciwną z miłości, a dla korzyści.
Metoda „na Boga”
Któż odrzuciłby partnera przystojnego, zamożnego, kochającego i osiągającego wszystko, o czym zamarzy? Tak właśnie w początkowej fazie relacji prezentuje się osobowość narcystyczna. Chodzący ideał, dla którego nie ma rzeczy niemożliwych. Tę metodę kuszenia stosują zwykle jawni narcyzi, piastujący wysokie stanowiska, dzięki którym podtrzymują i tak już wyolbrzymione poczucie własnej wartości. Osoby narcystyczne mimo braku empatii są zwykle bardzo inteligentne i świetnie udają emocje.
Trudno jednoznacznie wskazać, czy faza rozkochiwania w sobie to tylko narcystyczna gra, czy też człowiek z narcystycznym zaburzeniem osobowości naprawdę wierzy, że wreszcie kogoś kocha. Patologiczny narcyzm potrafi nawet wmówić partnerowi, że jest zupełnie kimś innym, niż w rzeczywistości. Śni sen o potędze, w który sam ani przez chwilę nie wątpi, a przyłapany na kłamstwie przerzuca winę na innych.
„Jestem taki biedny”
Narcyz udający biednego misia nie należy do rzadkości. Mama go nie kochała, miał trudne dzieciństwo, w szkole nikt go nie lubił, a w pracy go nie cenią. Na szczęście wreszcie spotkał miłość swojego życia, która ukoi jego wszystkie cierpienia i wypełni wewnętrzną pustkę.
Czemu to nie działa?
Ponieważ człowiek z osobowością narcystyczną jest tak głęboko zraniony, że jedynie on sam mógłby się uleczyć. Jego pustki nikt nie jest w stanie zapełnić. Gdy po pewnym czasie narcyz dostrzega, że nadal czuje się niedoceniony i niewystarczająco kochany — obwinia partnera. To inni ludzie nie dość mocno kochają, nie wystarczająco się starają i dlatego człowiek z narcystycznym zaburzeniem osobowości jest nieszczęśliwy.
„Zaopiekuję się Tobą”
„Nikt Cię tak nie pokocha, jak ja!” – to jest motto toksycznego wybawcy, który poszukuje osoby zagubionej, mającej niskie poczucie własnej wartości. Takim kimś łatwo jest manipulować pod pozorem ochrony i opieki. Narcyz-opiekun często odcina swoją ofiarę od bliskich, a nawet od źródeł dochodu. Całkowicie przejmuje kontrolę. Wówczas czuje się ważny i lepszy, co podkreśla przy każdej okazji.
Wkrótce z wybawcy staje się najgorszym dręczycielem. Aby wyplątać się z tego rodzaju związku, często niezbędne jest wsparcie z zewnątrz.
Czy narcyzm da się leczyć?
Człowiek posiadający osobowość narcystyczną nie jest poddawany psychoterapii. Głównie dlatego, że taka osoba leczyć się nie chce. Leczenie farmakologiczne narcyzmu jest nieefektywne.
Leczenie narcyzmu na poziomie rysu oraz cienia narcystycznego pozwala osiągnąć zadowalające efekty terapii.
Zachowania pacjenta w terapii często mają na celu zmanipulowanie terapeuty w taki sposób, w jaki narcyz manipulował innymi ludźmi, dlatego leczenie narcyzmu wymaga ogromnej wiedzy.
Jakie mogą być skutki życia z narcyzem?
Narcystyczne zaburzenia osobowości są bardzo wyniszczające. Funkcjonowanie jednostki stale obcującej z osobą zaburzoną z czasem staje się coraz trudniejsze. Mogą pojawić się zaburzenia depresyjne, zaburzenia lękowe, ataki paniki, a nawet objawy somatyczne.
Będąc w związku z narcyzem, trzeba przede wszystkim zadbać o siebie i w razie potrzeby udać się po pomoc psychologa. Posiadanie w bliskiej rodzinie kogoś z osobowością narcystyczną jest wyczerpujące, gdyż osoba narcystyczna uwielbia być biorcą, sama dając minimum.