NASTOLETNI ROLLERCOASTER

Czy to naturalne wahania nastroju, czy już depresja?

Bycie nastolatkiem to bardzo wymagający moment w rozwoju człowieka. Z jednej strony jest to czas wielu przemian, bardzo intensywny i fascynujący, z drugiej – zagrażający i budzący wiele lęków. Nastolatki często mówią, że czują się niczym dorośli uwięzieni w ciele dziecka. Zostali pozbawieni przywilejów dzieciństwa, ale jeszcze nie dostali praw przynależących dorosłym. Nie potrafią być dorosłymi, a otoczenie nie wie, jak inaczej ich traktować.

Rodzina, w której żyje nastolatek mierzy się z tymi samymi wyzwaniami. Doświadcza zamętu i pomieszania, jakby wszyscy wsiadali na rozpędzony rollercoaster. Ten okres burzy i naporów, w którym nastolatki przeżywają świat bardzo emocjonalnie ma służyć temu, aby mogli oni na nowo się stworzyć, zyskać odpowiedź na pytanie kim są i w jaki sposób mogą to wyrazić, tak aby zostali zaakceptowani.

W ciele, w relacjach społecznych oraz w psychice nastolatka rozpoczynają się bardzo ważne zmiany. Nastolatek we wczesnej fazie rozwoju koncentruje się na poszukiwaniu i próbie określenia własnej tożsamości. Skupiając się na znalezieniu odpowiedzi na cztery fundamentalne pytania:

Kim jestem?

Gdzie jestem/Jaki jest świat?

Dlaczego ludzie cierpią?

Jaki jest lek na cierpienie?

Są to kluczowe pytania, nastolatki w formułowaniu odpowiedzi na nie są często zasadnicze i bezwzględne. Ponadto gruntowne zmiany, które potwierdzają naturalny przebieg rozwoju nastolatka, przejawiają się wycofywaniem z aktywności, pomieszaniem emocjonalnym w zakresie własnych przeżyć, niepewnością co do własnych kompetencji i możliwości. Charakterystyczna dla tego okresu jest również opozycja wobec dorosłych, dorośli już nie są autorytetem. A to co określa młodego człowieka, to całkowite odrzucanie i krytykowanie tego, co proponują dorośli – rodzice oraz inne osoby. Ten negatywizm to symptom początku nowej i trudnej drogi zmierzającej do opracowania własnego planu działania na dalsze życie i dookreślania, jaki kształt miałoby przybrać. W tym okresie można zaobserwować prawdziwą burzę hormonalną – rozwój fizyczny prowadzący do dojrzałości seksualnej oraz przygotowujący do płodzenia potomstwa i współżycia seksualnego.

Naturalne jest, że nastolatki nie chcą rozmawiać o swoich trudnościach z rodzicami, mają swoje tajemnice, obawiają się ich reakcji. Szukają zatem wsparcia w innym miejscu, najczęściej w grupie rówieśniczej. Jednak rówieśnicy nie są czasem najlepszym wsparciem, gdyż sami borykają się z podobnymi trudnościami i nie wiedzą, jak rozwiązać niektóre z nich. Ponadto istnieje obawa, że to czego doświadcza młody człowiek może zostać skrytykowane lub wyśmiane. Nastolatek zmagając się ze swoimi lękami i obawami może zwrócić się o pomoc do psychologa. Psycholog jest osobą kompetentną, jest dorosłym, który lepiej wie niż rówieśnicy, jak poradzić sobie z trudnościami i zachowuje tajemnicę. Zatem nastolatek może czuć się bezpiecznie, może powiedzieć o wszystkim i uzyskać pomoc bez ryzyka, że zostanie ośmieszony czy niezrozumiany.

Jeśli chodzi o funkcjonowanie poznawcze, na tym etapie nastolatek uzyskuje zdolność do myślenia abstrakcyjnego, tzw. hipotetyczno-dedukcyjnego. Młody człowiek opanowuje nowe sposoby myślenia i rozwiązywania problemów. Aby móc wykształcić własną tożsamość, nastolatki muszą uniezależnić się od rodziców. Okres dorastania pokazuje ich „niekompletność” – nie mają statusu, własności prawa głosu, zmuszeni są do wstrzemięźliwości seksualnej i życiowej. W związku z tym budują bliskie relacje/związki czy też planują swoją karierę, aby mogli w pełni uniezależnić się od rodziców.

W tym okresie nastolatki pochłonięte są poszukiwaniem odpowiedzi na następujące pytania:
– Czy zostanę zaakceptowany?
– Jakie zachowania są dozwolone, a jakich muszę unikać, bo są zakazane?
– Czego bym chciał, a czego wolę unikać?
– Co lubię/co mi się podoba, a co nie?
– Co jest normalne, a co nie?
– Czy ja jestem normalny?
– Czy moje pragnienia i impulsy są dopuszczalne, czy stawiają mnie w złym świetle?
– Czy spodobam się innym taki jaki jestem, czy zostanę odrzucony?
– Czy muszę zmienić się, żeby zostać zaakceptowanym przez innych?
– Na ile muszę się zmienić, upodobnić do innych, żeby nie zostać odrzuconym i zachować swoją indywidualność?
– Jak pogodzić wpływ rówieśników i naciski ze strony rodziny?
– Jak być częścią rodziny i wyodrębnić się z niej?
– Jak utrzymać akceptację grupy i jednocześnie być sobą?

Czas ten wiążę się z ogromnym wysiłkiem. Nastolatki pochłonięte poszukiwaniem odpowiedzi na nurtujące je pytania, które mają dać odpowiedź na pytanie kim jestem, często nie mają już siły na nic innego. Są poirytowane, bardzo wrażliwe na wszelkie słowa krytyki pod swoim adresem i bardzo łatwo wytrącić je z równowagi. Sami młodzi ludzie mówią, że są to drobiazgi i mimo, iż wiedzą o tym nie są w stanie zareagować inaczej. Często też sami prowokują kłótnie, aby zdjąć z siebie ciężar poirytowania i drażliwości. Sami nie wiedzą jak sobie poradzić z intensywnością emocji, dlatego przerzucają odpowiedzialność na dorosłych.

Jeżeli mielibyśmy wyobrazić sobie przeżywanie nastolatka i jego odbiór otaczającego świata, to tak jakby pływali w wielkim basenie. Wskakują na głęboką wodę i płyną, aby nie zatonąć, wkładając w to dużo wysiłku, żeby wypaść jak najlepiej. Ale od czasu do czasu, potrzebują podpłynąć do brzegu, aby złapać oddech, nabrać sił na dalsze pływanie. I oczekują, że na tym brzegu odnajdą wspierającego, rozumiejącego dorosłego.

Zaplątane nastolatki często potrzebują rozmowy z osobą, która pomoże ustalić im czy to, czego doświadczają jest normalne. Jest to moment, aby skonsultować się z psychologiem, czy psychoterapeutą młodzieży, który w bezpiecznych warunkach wysłucha i udzieli wsparcia. Wsparcie psychologiczne dla młodzieży obejmuje często edukację na temat emocji i sposobów radzenia sobie z nimi oraz naukę strategii radzenia sobie w trudnych sytuacjach. Ponadto psychoterapeuta młodzieży może pomóc nastolatkowi w ocenie, czy strategie działania, które przyjmuje przynoszą więcej strat, czy więcej korzyści.

Jak widać niepewność jest kluczowa i rozwojowa w tym okresie. Naturalne, że młody człowiek nie wie kim jest ani kim chciałby być. Żeby się dowiedzieć musi zatem spróbować wielu rzeczy,
słomiany zapał to domena nastolatków. W relacjach z rodzicami nastolatek dąży do autonomii, niezależności, wyodrębnienia się. Co często prowadzi do kłótni i konfliktów. Bliski kontakt daje mu poczucie bezpieczeństwa, również w zakresie poszukiwań i popełniania błędów. Pozytywna więź jest mu niesamowicie potrzebna, ponieważ umożliwia w bezpiecznych warunkach dzielenie się trudnościami i wątpliwościami, pozwala na dyskusje, negocjowanie oraz wyrażanie własnego punktu widzenia – w tym także różnego od poglądu rodzica.
W relacjach z grupą rówieśniczą nastolatek ma dużą potrzebę przynależności do grupy. Buduje przyjaźnie, bliskie związki. Pragnie być częścią grupy, mieć coś wspólnego, coś co łączy z innymi.
Jeśli ta potrzeba nie zostanie zaspokojona, nastolatkowi grozi poczucie osamotnienia i wycofanie z relacji.

Funkcjonowanie społeczne nastolatka balansuje pomiędzy zachowaniami akceptowanymi społecznie, poprzez negatywizm, po zachowania antyspołeczne. Natomiast funkcjonowanie emocjonalne cechuje się dużą zmiennością nastrojów, impulsywnością, trudnością kontrolowania emocji oraz doświadczaniem emocji trudnych do zniesienia. Również może pojawić się depresja.

Dorastanie to konieczność stawiania czoła coraz to nowym wyzwaniom. Dominującymi emocjami, których doświadczają nastolatki są poczucie bezradności, niepewność, lęk oraz strach przed utratą kontroli. Dorośli często widzą nastolatków jako pewnych siebie, bezczelnych, aroganckich, z dużym poczuciem wyższości. Jest to tylko fasada. Gdyby zajrzeć głębiej, zobaczymy pod tym brak pewności siebie, impulsywność, podatność na stres, nieumiejętność zrozumienia własnego zachowania. Są to efekty uboczne dorastania.

„Nastoletni rollercoaster” sprawia, że rodzice często odczuwają bezsilność wobec tego, co wprowadza w ich życie dorastający nastolatek. Często rodzice mówią, że odbierają tę sytuację, jakby ktoś podmienił im dziecko. Nie wiedzą co robić, a dotychczasowe strategie działania są nieskuteczne. W tej sytuacji rodzic może skonsultować się z psychologiem – psychoterapeutą młodzieży, który pomoże zrozumieć im, co aktualnie dzieje się z ich dzieckiem. Wskaże jakie zmiany są naturalne dla rozwoju, a jakie wymagają pomocy psychologicznej.

Jak zatem w tym burzliwym okresie rozpoznać, czy zachowania nastolatka to naturalne dla tego etapu rozwojowego wahania nastroju, czy już objawy depresji?

Czym jest nastój?  Jest naszym emocjonalnym drogowskazem, informuje nas o tym, jak przeżywamy otaczający świat i to czego doświadczamy. Oznacza długotrwałą emocję, która wpływa na to jak patrzymy na swoje życie. Nastrój wiąże się z poczuciem szczęścia lub jego brakiem, z byciem optymistą lub pesymistą, z zadowoleniem lub brakiem satysfakcji. Może być wyrównany lub też zbyt
niski. Przejawy dobrego nastroju to: zadowolenie, spokój, pozytywne nastawienie do innych, optymizm, zaciekawienie, pewność siebie. Natomiast obniżony nastrój przejawia się: poczuciem
samotności, zamykaniem się w sobie, lękiem przed zmianami, negatywnym obrazem przyszłości, niepokojem, drażliwością i poczuciem pustki.

Każdemu z nas zdarza się odczuwać smutek, czy mieć obniżony nastrój w odpowiedzi na różne sytuacje w naszym życiu. Kłótnia z przyjaciółką lub zła ocena ze sprawdzianu są na to dowodem.
Może to spowodować obniżenie nastroju nawet przez kilka dni i jest zupełnie naturalne. Jest to tzw. dobry smutek. Natomiast jeżeli obniżony nastój przedłuża się i nie ma konkretnego powodu, a młody człowiek doświadcza ponadto nadmiernego zmęczenia, braku sił do działania, spowolnienia, towarzyszy mu apatia i zobojętnienie na różne do tej pory ważne sprawy, mówimy o depresji.

Jak depresję widzą rodzice?

Najczęściej przejawia się w problemach wychowawczych, drażliwości, unikaniu wysiłku, trudnościach w rannym wstawaniu, utratą zainteresowań, pogorszeniem wyników w nauce. Z perspektywy dziecka jest to smutek, myśli samobójcze, obniżona samoocena, problemy ze snem.

Przyjęto, że depresja to zaburzenie nastroju lub choroba objawiająca się obniżeniem nastroju. Jest ona zaburzeniem funkcjonowania całego organizmu – powoduje zmiany w fizjologii, sposobie myślenia i odczuwania, wpływa na pogorszenie zachowań młodego człowieka. Jej dominującymi objawami są:
– Obniżony nastrój (ogromny smutek, przygnębienie, rozpacz, często bez konkretnego powodu, lęk,
poczucie winy, drażliwość),
– Obniżony napęd (nadmierne zmęczenie, brak sił do działania, spowolnienie lub pobudzenie,
problemy ze snem i z apetytem, ograniczenie zainteresowań, próby samobójcze)
– Utrata odczuwania przyjemności (apatia i zobojętnienie na różne do tej pory ważne sprawy, myśli
samobójcze, negatywna ocena własnych doświadczeń, niska samoocena, pogorszenie koncentracji,
rozpamiętywanie porażek).

Nastolatkom często towarzyszy negatywny sposób myślenia:
– negatywny obraz siebie („Jestem beznadziejny”, „Jestem głupia””, „ Nie zasługuję na nic dobrego”);
– negatywny obraz świata wokół („Oni na pewno mnie nie lubią”, „Jest ze mną z litości”, „Uwzięła się
na mnie”, „Nigdy nie byłam dla niej ważna”);
– negatywna wizja swojej przyszłości („Nigdy mi się nie uda”, „Nie warto nawet próbować”).

Pojawia się również myślenie czarno-białe, zero-jedynkowe postrzeganie wszystkiego. Dlatego nastolatki widzą tylko dwa rozwiązania: natychmiastowy powrót do zdrowia albo śmierć. Co w
konsekwencji prowadzi do odczuwania poczucie winy, beznadziejności, bezsensu, braku zaufania lub braku szacunku do siebie. Występują także objawy somatyczne (bóle, problemy z jedzeniem, snem). Taki stan musi utrzymywać się przynajmniej 2 tygodnie. Zazwyczaj jednak trwa kilka lub nawet kilkanaście miesięcy. U dzieci i młodzieży może wystąpić nietypowy obraz depresji. Częściej
niż smutek widoczna jest drażliwość, ciągłe podenerwowanie i łatwe wpadanie w złość. Do tego brak motywacji, niechęć do nauki, chodzenia do szkoły, większa tendencja do wchodzenia w konflikty.

Kiedy udać się do psychologa – psychoterapeuty młodzieży?

Kto może pomóc?  Zawsze, gdy rodzic czuje niepokój dotyczący dziecka, może skonsultować się z psychologiem lub psychoterapeutą młodzieży, który pomoże ustalić,co dzieje się z dzieckiem. Podczas wizyty konsultacyjno-diagnostycznej psycholog zbierze dokładny wywiad dotyczący objawów, trudności oraz przebiegu dotychczasowego życia i zaplanuje oraz przeprowadzi właściwe leczenie.

Żeby stwierdzić, czy dziecko może mieć depresję, należy zadać sobie serię pytań szczegółowych:
– Czy zauważyliśmy u dziecka przewlekłe zmiany nastroju: jest smutne, przygnębione, drażliwe, ponure. Czy takie zmiany występują od kilku tygodni, przez większą część dnia. Oczywiście mogą
pojawiać się lepsze momenty, jednak przygnębienie jest dominujące?
– Czy dziecko straciło radość życia? Jest takie dzień po dniu, tydzień po tygodniu, nic je nie cieszy, rezygnuje z dotychczasowych aktywności, które wcześniej sprawiały przyjemność?
– Czy te zmiany doprowadziły do pogorszenia dotychczasowego funkcjonowania, dziecko radzi sobie gorzej niż dotychczas?
– Czy mniej czasu poświęca na swoje hobby?
– Czy dziecko zaczęło ograniczać kontakty z rówieśnikami, rzadziej wychodzi z domu, izoluje się?
– Czy pogorszyły się oceny, gorzej radzi sobie z nauką, pojawiły się problemy z koncentracją, trudniej przyswoić materiał do nauczenia?
– Czy usprawiedliwia się brakiem siły, motywacji, trudnością ze zmobilizowaniem się? Czy podaje „dobre” powody, żeby nie pójść do szkoły, np. „Nie pójdę dzisiaj do szkoły, bo lepiej napisać klasówkę w drugim terminie, kiedy będę lepiej przygotowany”?
– Czy występują problemy ze snem, z zasypianiem, nadmierną sennością, trudności z wybudzaniem się, zmęczenie i niewyspanie mimo przespanej nocy?
– Czy pojawiły się wahania apetytu?
– Czy dziecko skarży się na duże zmęczenie, brak siły, energii, ma podkrążone oczy?
– Czy dziecko gorzej mówi o sobie, innych postrzega jako lepszych od siebie, mówi, że życie nie ma sensu, albo nie ma po co żyć, częściej zastanawia się, jakby to było, gdyby go nie było?
– Czy pojawiły się myśli o własnym dziecku, że jest leniwe, jego zachowanie nagle się zmieniło, ma zaburzenia zachowania, jest zdemoralizowane?

Psychoterapeuta w wyniku diagnozy ustali plan leczenia depresji, który powinien obejmować nawiązanie relacji terapeutycznej, zapewnienie bezpieczeństwa, psychoedukację, udzielenie wsparcia, psychoterapię indywidualną. Psychoterapia młodzieży nie wygląda tak samo jak dorosłych, gdyż nastolatki mieszkają ze swoją rodziną i wciąż chodzą do szkoły. Dlatego psychoterapeuta ustalając plan psychoterapii musi uwzględnić zarówno funkcjonowanie rodziny, jak i to, co dzieje się w szkole.

Psychoterapia nastolatków obejmuje często także psychoedukację rodziny. Gdy objawy są bardzo nasilone i w dużym stopniu utrudniają codzienne funkcjonowanie, psychoterapeuta może zalecić konsultację z lekarzem psychiatrą w celu włączenia farmakoterapii. Jednakże zawsze przyjmowanie leków musi być połączone z psychoterapią. Psychoterapeuta wie, jak leczyć depresję, rozmawiać o niej i dopasować sposób postępowania do stanu nastoletnich klientów.

Depresja jest chorobą i wymaga leczenia. Nie jest gorszym samopoczuciem, trudnością wzięcia się w garść i nie przejdzie siłą woli. Jest chorobą nawracającą, gdy nie jest leczona, rośnie ryzyko
pojawienia się kolejnych epizodów, także w dorosłym życiu. Dlatego tak ważne jest wprowadzenie psychoterapii, gdy z depresją zmaga się nastolatek.

 

K. Ambroziak, A. Kołakowski, K. Siwek (2018). Depresja nastolatków. Jak ją rozpoznać, zrozumieć i
pokonać. Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.
D.J. Siegel (2016). Burza w mózgu nastolatka. Wydawnictwo MiND.
L. Damour (2017). Zaplątane nastolatki. Wydawnictwo Agora.
J. Juul (2014). Nastolatki. Kiedy kończy się wychowanie. Wydawnictwo MiND.

Autor: